રામને ભજતા ભજતા નિંદા અને પ્રશંસામાંથી બહાર નીકળજો- પૂજ્ય બાપુ

સાધુ ક્યારેય કોઈના પાપ જોતા નથી.

વાસનાનાં ચરણ પકડવાથી દુર્ગતિ થાય છે, ઉપાસનાનાં ચરણ પકડવાથીસદ્ગતિ થાય  છે.

પતિત, ઉપેક્ષિત અને વંચિતોને પુન: સ્થાપિત કરવા એટલે જ ઉદ્ધાર

“માનસ નાલંદા યુનિવર્સિટી” ના સાતમા દિવસના સંવાદી શરૂઆત કરતા, બાપુએ નવ નિર્મિત નાલંદાયુનિવર્સિટીની મુલાકાત બદલ ખુશી વ્યક્ત કરી અને ફક્ત બે શબ્દોમાં પ્રતિભાવ આપતા કહ્યું – “ભલી રચના.”

બાપુએ વિદ્યાપીઠ દ્વારા વ્યાસપીઠ પ્રત્યે દર્શાવવામાં આવેલી અદબ બદલ પ્રસન્નતા વ્યક્ત કરી.

બાપુએ કહ્યું કે આ યુનિવર્સિટીએ પંચ મહાભૂતનાપાંચેયતત્વોનો પૂરો લાભ લીધો છે. નાલંદા વિશ્વ વિદ્યાલયના મુખ્ય આર્કિટેક્ટ એક ગુજરાતી છે. વિદ્યાલયનુંઉદ્ઘાટન પણ ગુજરાતના માનનીય પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્રમોદીજી દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. બાપુએ- ત્રિભુવાની હોવા છતાં આ પવિત્ર સ્થાન પર ગુજરાતી હોવાને નાતે નાલંદામાં કથા કરવાનો સહજ આનંદ વ્યક્ત કર્યો. બાપુએ નાલંદા યુનિવર્સિટી પુન: એકવાર તેની ગરિમા તરફ ગતિ કરે, એવી મંગલ કામના વ્યકત કરી.

એક જીજ્ઞાસાના સમાધાનમાં  બાપુએ કહ્યું કે “આલોચનામાં છુપાયેલું સત્ય અને પ્રશંસામાં છુપાયેલાં અસત્યને સત્સંગથી પ્રાપ્ત થયેલ વિવેકથી સમજી શકાય છે.”

કોઈ પણ બાબતમાં ઉતાવળ ન કરો. જો તમે આધ્યાત્મિકતાના પથ પર ગતિ કરવા માંગતા હો, તો તમારે ખૂબ ધીરજ રાખવી પડશે. કોઈની કૃપા ક્ષણભરમાં દ્વાર ખોલી નાખે, તો તે અલગ વાત છે. નહિતર, અધ્યાત્મમાં ધૈર્ય અતિ આવશ્યક છે.

રામનું ભજન કરતા કરતા  નિંદા અને પ્રશંસામાંથી બહાર નીકળો. મારાં ફ્લાવર્સે  નિંદા અને સ્તુતિને સમાન સમજવાનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ અથવા એ બંનેમાંથી બહાર નીકળી જવું જોઈએ. જો નિંદાથી પ્રભાવિત થશો, તો તમે પ્રશંસાથી પણ પ્રભાવિત થશો.

બાપુએ કહ્યું કે શ્રોતા-વક્તા, ગુરુ-શિષ્ય એક જોડી છે – એક જુગલ.  ગુરુ અને શિષ્ય વચ્ચે દ્વૈત હોવું જોઈએ. ગુરુ શિષ્ય વચ્ચે અદ્વૈત સંભવ નથી.

“રામ” નામના બે અક્ષરો છે – આ એક જોડી છે, જેનો ઘણો મહિમા છે. “બાપુ” શબ્દના પણ બે અક્ષરો છે – એનો પણ મહિમા છે. આધ્યાત્મિકતામાંજુગલનો મહિમા છે. “ર” અને “મ” એ બંને અક્ષર, જીવ અને જગતનું જતન કરે છે. શ્રોતા-વક્તા જ્ઞાનનિધિ છે, આ જોડી મારી અને તમારી છે!

બાપુએ કહ્યું કે જો આ જુગલભાવ વ્યવહારમાં ય આવી જાય, તો દામ્પત્ય જીવન પણ સુંદર બની શકે છે.

રામ કથાના યુદ્ધ પ્રકરણમાં  જોડીનો મહિમા છે. મેઘનાદ હનુમાનજી કે જામવંત સાથે લડતો નથી.  મેઘનાદેરામાનુજ લક્ષ્મણ સાથે જ યુદ્ધ કર્યું છે. તે સમયે યુદ્ધમાં પણ ઈમાનદારી હતી, યુદ્ધનાનિયમો હતા.

બાપુએ અહીં સૂત્રપાત કરતા કહ્યું કે “રામાયણના યુદ્ધમાં પણ બુદ્ધત્વ છુપાયેલું છે.”

બાપુએ કહ્યું કે યુદ્ધની કથા સુંદર છે, પણ યુદ્ધ સુંદર નથી. યુદ્ધ ભીષણ છે. તુલસીદાસ યુદ્ધ પ્રેમી નથી – હિંસાના પક્ષમાં નથી, છતાં તેમણે યુદ્ધનું વર્ણન કર્યું છે. “રામચરિત માનસ” એ રામાયણનું સંશોધિત સ્વરૂપ છે.  બધા શાસ્ત્રોના સારનો નિષ્કર્ષ કાઢીને સંશોધિત કરેલો ગ્રંથ “રામ ચરિત માનસ” છે.

વાલ્મીકિ રામાયણનેગુરુમુખથી સાંભળશો, તો જ સમજી શકશો. નહીંતર એનું રહસ્ય સમજાશે નહીં. પૂજ્ય બાપુએ અહીં સૂત્રપાત કરતા કહ્યું કે

“વ્યક્તિનો સ્વભાવ દૂરતિક્રમ હોય છે. વ્યક્તિ પોતાના ખાનદાનની ભાષા જ બોલે છે.”

બાપુએ વાલ્મીકિ રામાયણ અને તુલસીનારામચરિતમાનસનું તુલનાત્મક વિહંગાવલોકન રજુ કર્યુ.

વાલ્મીકિ રામાયણ અનુસાર, જ્યારે રાવણ સીતાજીનું અપહરણ કરવા જાય છે, ત્યારે માતા સીતા રાવણનેરામકથાસંભળાવે છે. બાપુએ કહ્યું કે

“રાવણને નિર્વાણ મળ્યું, કારણ કે તેણે માતૃમુખથીરામકથાસાંભળી  હતી!

વાલ્મીકિ રામાયણ અનુસાર, બ્રહ્માજીનાઆદેશથીઈન્દ્ર બલા – અતિબલા વિદ્યાને ખીરમાં ભેળવીને સીતાજીનેખવડાવવા આવે છે, જેથી સીતાજીને ભૂખ- તરસ ન લાગે.

સીતાજી તેના ઈન્દ્ર હોવાનું પ્રમાણ માગતા, દેવના લક્ષણો વર્ણવે છે. એક, દેવોના પગ પૃથ્વીને સ્પર્શતા નથી. જે પૃથ્વીનાગુરુત્વાકર્ષણથી ઉપર છે, તે દેવ છે. બીજું, દેવતાઓની આંખો પલકારા મારતી નથી.

ત્રીજું, દેવતાઓના કપડાં પર ક્યારેય ધૂળ જામતી નથી. રજોગુણ ધૂળ છે, કપડાં વૃત્તિ છે! જ્યારે રજોગુણ દેવતાઓની વૃત્તિમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે દૈવત્વનો નાશ થાય છે. દેવતાઓની માળા ક્યારેય સુકાતી નથી. દેવતાઓનો પડછાયો પડતો નથી.

રામાયણમાં, રામ અને રાવણ વચ્ચેના યુદ્ધમાં, બધાની જોડ બને છે, પરંતુ એક જોડ બનતી નથી. રાવણ પાસે રથ હતો અને રઘુવિરવિરથી હતા. પછી તો રામાયણમાં ધર્મ રથનું અદ્ભુત વર્ણન છે. રામ કથાઓમાં રથનો મહિમા દેખાય છે. મેઘનાદને બ્રહ્માએ “ઇન્દ્રજીત” નામ આપ્યું છે. પછી ઇન્દ્રજીતઅમરત્વનું વરદાન માંગે છે. બાપુએ કહ્યું કે  “થોડા સમય માટે પણ શ્રેષ્ઠ જીવન જીવી શકાય, તો તે દીર્ઘ જીવન કરતા ઉત્તમ છે.”

ઇન્દ્રજીત વરદાન માંગે છે કે મને દેવીનાયજ્ઞમાંથી રથ મળે અને જ્યાં સુધી હું રથમાં હોઉં, ત્યાં સુધી કોઈ મને મારી શકે નહીં. બ્રહ્મા ખૂબ જ જ્ઞાની છે. પરમ તત્વ એ છે કે એક બારી ખુલ્લી રાખે છે, નહીં તો બુદ્ધિજીવીઓ કોઈ પણ રીતે તેને બાંધી દઇ શકે!

શ્રોતાઓનેસંબોધતા બાપુએ ભાવભીના શબ્દોમાં કહ્યું કે

“હું ૬૬ વર્ષથી તમારી સેવા કરી રહ્યો છું- તમારી પાસેથી કંઈ પણ લીધા વિના. કારણ કે હું તમને ખૂબ પ્રેમ કરું છું. સ્વયં શિસ્તમાં રહેવું, એ તમારું ઉત્તર દાયિત્વ છે-  તમારું કર્તવ્ય છે. મારાં દુ:ખને સમજો અને તમારું વર્તન  સુધારો.”

રામાયણ વિશેનાંચિંતનમાં જતા   બાપુએ કહ્યું કે બાલકાંડમાં પ્રથા છે, અયોધ્યાકાંડમાં વ્યથા છે, અરણ્યકાંડમાં વ્યવસ્થા છે. બાપુએ ફરી એકવાર સ્પષ્ટતા કરતા કહ્યું કે-

“હું કોઈનો ગુરુ નથી, હું ફક્ત ત્રિભુવન દાદાનો શિષ્ય છું.”

“આનંદા યુનિવર્સિટી” ના અભ્યાસક્રમ વિશે બાપુએ જણાવ્યું કે શાસ્ત્રોમાં ૧૨ પ્રકારના મનનો ઉલ્લેખ છે.

એક – મૃત મન, જેમાં કોઈ સંવેદના નથી. રામકથા મૃત મનમાં  સંવેદના પ્રકટાવે છે. તેથી જ તુલસીદાસજી પોતાનાં મનને કથા સંભળાવે છે.

એક મન છે મુકુર મન, એટલે કે દર્પણ મન. તે આપણે જેવા છીએ તેવા નહીં બતાવે. આપણું મન ક્યારેક આપણને વિભ્રાંત કરે છે. ત્રીજું છે – મર્કટ માણસ, ખૂબ જ ચંચળ મન. ઊંઘ ન આવવાનું કારણ એ છે કે આપણે ખૂબ વિચારીએ છીએ. મનોવિકાર આપણને ઊંઘવાદેતા નથી. નિદ્રા દયાળુ છે, તે દયાની દેવી છે, તે આરામ આપે છે. મનને એની સાથે જોડો, જ્યાં તેને વિશ્રામ મળે. ચોથું – મીન મન. માછલી ક્યારેય સ્થિર હોતી નથી, તે ચંચળ હોય છે. પરંતુ જ્યારે માછલી પાણીમાં રહે છે, ત્યારે તેની ચાંચલ્ય રસમય હોય છે. પાંચમું છે મસ્ત માણસ. જો કોઈ કથામાં મગ્ન થઇ જાય તો મન મસ્તીમાં ડૂબી જાય છે.

છઠ્ઠું મદ મસ્ત મન, હાથી જેવું મદ મસ્ત! મનમાં મદ હોવો  યોગ્ય  નથી. સાતમું – મહંત મન, જે સાધનામાં મગ્ન છે. આઠમું, મસક મન, જે મચ્છરની જેમ ગુંજતું રહે છે. કોઈના કાનમાં કચરો નાખતું રહે છે, નિંદા કરતું રહે છે. નવમું મૃગ મન – હરણ જેવું મન. આ મન દોડે છે, પણ થોડું આગળ ગયા પછી તે પાછળ જોશે. આપણે ભાગીએ છીએ પણ આપણે પાછળ ફરીને “સુદર્શન” કરવું જોઈએ. દસમું મન મલીન મન છે, જે દુર્ગંધ અને વિકૃતિઓથી ભરેલું છે. અગિયારમું મન મ્લેચ્છ મન છે, હિંસક મન છે, ઘાતક મન છે, જે બીજાને નુકસાન પહોંચાડવાનો વિચાર કરતું રહે છે. અને બારમું મન મોહન મન છે, જે ભગવાન કૃષ્ણની  વિભુતિ છે.

આ બાર પ્રકારનાં મનને શિક્ષિત – દિક્ષિત કરે, તે “વિશ્વ વિદ્યાલય” છે.

કથાના ક્રમમાં પ્રવેશતા, પૂજ્ય બાપુએ કહ્યું કે વિશ્વામિત્રજી, વિશ્વના કલ્યાણ માટે યજ્ઞ કરે છે. મારીચ અને સુબાહુ તેમાં અવરોધો ઉભા કરે છે. વિશ્વામિત્રજીએ ધ્યાન સમાધિમાં જોયું કે ભગવાન રામ અયોધ્યામાં પ્રગટ થયા છે. વિશ્વામિત્રજીદશરથજીને અનુજ સાથે રામને યજ્ઞ રક્ષા માટે મોકલવા કહે છે. બાપુએ કહ્યું કે લક્ષ્મણનેબાળપણથી જ રામ અતિ પ્રિય છે. તેથી લક્ષ્મણ રામની સાથે જાય છે.

ભારતના ઋષિઓ વિશ્વ કલ્યાણ માટે ગૃહસ્થો પાસેથી સંપતિ નહીં, પરંતુ સંતતિ માગે છે.

રામ અને લક્ષ્મણ વિશ્વામિત્રજીની સાથે જાય છે. તાડકાને નિર્વાણ આપીને ભગવાન રામે તેમનાં અવતાર કાર્યનો આરંભ કર્યો છે. સુબાહુનો નાશ અને મારિચને સમુદ્રમાં ફેંકી દઇને રાક્ષસોનો વિનાશ કરીને, રામેવિશ્વામિત્રજીનો વૈશ્વિક યજ્ઞ પૂર્ણ કર્યો છે. વિશ્વામિત્રજીરામજીનેજનકપુરમાં થઈ રહેલા ધનુષ્ય યજ્ઞમાં લઈ જાય છે. વચ્ચે, પૂજ્ય બાપુએ અહલ્યાઉદ્ધારની કથાની તાત્વિક-સાત્વિક સંવાદી ચર્ચા કરી. અંતે વિશ્વામિત્ર રામ અને લક્ષ્મણ સાથે જનકપુર પહોંચે છે, જ્યાં તેઓ “સુંદર સદન” માં નિવાસ કરે છે. એ સાથે જ બાપુએ આજની કથાને વિરામ આપ્યો